ادبیات نمایشی چیست و چرا نمایشنامه می خوانیم؟
نمایشنامه و ادبیات نمایشی چیست؟
آیا تا به حال از نزدیک به تماشای یک نمایش رفته اید؟ تجربۀ بی نظیری است!
به عنوان کسی که شیفته ادبیات نمایشی است، تماشای تئاتر زنده همیشه بهترین راه تجربۀ یک نمایشنامه است. اما دیدن نمایش برای همه به سادگی امکان پذیر نیست؛ زیرا رفتن به تئاتر وقت گیر است و نمایش ها در ساعات مشخصی از شبانه روز اجرا می شوند که ممکن است با برنامه کاری، شخصی و درسی شما همخوانی نداشته باشد. صرف نظر از اینکه خواندن ادبیات نمایشی یک تجربه سازنده و سرگرم کننده است، تعداد زیادی نمایش وجود دارد که به دلیل عدم دسترسی زمان و مکانی، شما از دیدن آن ها محروم هستید و خواندن نمایشنامه های آن ها، بهترین راه حل جایگزین است.
بهتر است در ابتدا، برای ادبیات نمایشی و نمایشنامه تعاریفی ارائه شود. به طور کلی، نمایشنامه گونه ای از ادبیات است که برای اجرا در صحنه تئاتر نوشته و تنظیم شده باشد. ادبیات نمایشی، وسیع ترین هنر در بین همۀ هنرهاست. ادبیات نمایشی نه تنها ابعاد مختلف زندگی انسانی را بازسازی می کند، بلکه می خواهد راهی برای دیدن آن هم باشد.
ادبیات نمایشی ویژگی هایی دارد که موجب تمایز آن از دیگر گونه های ادبی می شود. از مهم ترین ویژگی های ادبیات نمایشی، استفاده از گفت و گو است. این گفت و گوها در بیشتر موارد در قالب بحث میان دو فرد، درگیری یک فرد با چند نفر و در مواردی دیگر، تعارض یک فرد با جامعه و یا یک گروه اجتماعی به وقوع می پیوندد. البته این درگیری می تواند فراتر از نزاع شخصی و فیزیکی باشد، مانند اختلاف بین دو ارزش فرهنگی، اجتماعی یا دینی. این رودررویی می تواند آشکار یا پنهان و درونی باشد. به همان اندازه که تقابل و نزاع طرفین اوج می گیرد، گفت و گو نیز در ادبیات نمایشی با هیجان بیشتری ارائه می شود. بنابراین، ترسیم کشمکش و نزاع، جزء عناصر اصلی یک نمایشنامه است.
متن یک نمایشنامه از دو بخش تشکیل می شود. قسمت هایی از متن توضیحات اضافیِ خود نویسنده برای اجرای نمایش است که متن فرعی نامیده می شود و شامل عنوان، عنوان فرعی، فهرست نام بازیگران، توضیحات نویسنده و غیره است. بقیه قسمت های نمایشنامه مانند سخنان بازیگران، مونولوگ (تک گویی) ها و گزارش راوی جزو متن اصلی محسوب می شوند. در نمایشنامه های قدیمی، فردی به عنوان راوی، دربارۀ موضوع اصلی نمایشنامه و اتفاقات خارج از صحنه ی نمایش، به بینندگان گزارش می دهد. نمایشنامه های «فاوست» اثر گوته و «ادیپ شهریار» اثر سوفوکلس، از این نوع نمایشنامه ها هستند.
چرا نمایشنامه می خوانیم؟
در وهلۀ اول، خواندن نمایشنامه وقت زیادی را از شما نمی گیرد. نهایتاً در ۲ یا ۳ ساعت مطالعۀ بدون توقف، شما می توانید یک نمایشنامه را به پایان برسانید. همچنین، شما می توانید یک نمایشنامه را با سرعت دلخواه خود و زمان مناسب برای شخص خودتان بخوانید و با بازسازی ذهنی رفتارها، ظاهر و شخصیت ها، اجرایی اختصاصی از آن را در ذهن تان بازسازی کنید. از طرف دیگر، خواندن کتاب بسیار ارزان تر است و امکان دوباره خواندن آن همیشه وجود دارد. یک کتاب نمایشنامه را می توانید بارها و بارها بخوانید و این بازخوانی ها، هر بار درک بهتر و متفاوتی از نمایش را در اختیار شما قرار می دهند. نمایشنامه ها گفتگو محورند و پردازش ذهنی آنها بسیار ساده تر از بسیاری از قالب های ادبیات داستانی می باشد. خواندن ادبیات نمایشی تجربه ای کاملا متفاوت از خواندن شعر یا داستان را برای شما به ارمغان می آورد و حتی می تواند چالش برانگیز و تکان دهنده باشد.
خواندن نمایشنامه یعنی تولد تخیل! در نمایشنامه به ندرت چیزی توضیح داده می شود، زیرا آنها برای بازنمایی نوشته شده اند و نه بیان کردن. در نمایشنامه ها فضای بسیار گسترده ای برای تفکرِ خلاق وجود دارد. نویسندۀ یک نمایشنامه به ندرت اظهار می کند که شخصیتِ داستان عصبانی، غمگین، متواضع و یا صبور است. این شما هستید که باید ویژگی های شخصیتی او را بیابید. شما می توانید هنگام مطالعۀ یک نمایشنامه هم کارگردان آن باشید و هم طراح! پس به عنوان کارگردان، شخصیت ها را انتخاب کرده و از قوه تخیل خود برای تصور ویژگی های آن ها استفاده می کنید.
مطالعۀ نمایشنامه به صورت فردی تجربۀ مفیدی است. حال تصور کنید خواندن آن به صورت گروهی تا چه اندازه می تواند جذاب و هیجان انگیز باشد. خواندن و بازسازی نمایشنامه با صدای بلند و در کنار دوستان علاقه مند، تجربه ای بسیار خاص و متفاوت است. خواندن یک نمایش خوب و یک داستان عالی و گفتگو کردن از طریق ایفای نقش، یک برنامه یادگیری فعال و خلاقانه است که می تواند منجر به افزایش اعتماد به نفس و بالا رفتن روحیه کار جمعی باشد. بنابراین پیشنهاد می کنیم تعدادی از دوستان دور هم جمع شده و با صدای بلند نمایشنامه بخوانید!
در هنگام مطالعۀ نمایشنامه، اگر صرفا به دنبال جنبۀ ادبی آن باشید و به عنوان یک داستان با آن برخورد کنید، مطمئنا چیزهای متفاوتی را در آن ها پیدا خواهید کرد. اما بازسازی آنچه که افراد روی صحنه نمایش انجام می دهند، ساختِ یک زندگی واقعی است، با تمامی نقاط سیاه و روشن زندگی یک انسان. شاید هیچ داستانی نتوانسته باشد به پویایی یک نمایشنامه، نزدیک شود.
نمایشنامه ها جزو محبوب ترین کتاب ها در سراسر دنیا هستند. بسیاری از نویسندگان مشهور، نمایشنامه های بزرگی نیز نوشته اند و به واسطه آن ها، به شهرت بیشتری رسیده اند. به عنوان نمونه آیا کسی هست که تا به حال نام ویلیام شکسپیر و اثر جاودانۀ او، «هملت» را نشنیده باشد و یا کسی هست که نمایشنامۀ «باغ آلبالو» از آنتوان چخوف، و یا اسمی از نمایشنامۀ «ادیپوس» از لوکیوس آنایوس سنکا به گوشش نخورده باشد؟
پیشنهاداتی برای نمایشنامه خوانی
پیشنهاد می شود برای شروع نمایشنامه خوانی، آثاری مانند «مرغابی وحشی» از هنریک ایبسن، «مرگ خدا» از وودی آلن، «در انتظار گودو» از ساموئل بکت و «چرخدنده» از ژان پل سارتر را بخوانید. در ادامۀ راه نیز آثاری از آنتوان چخوف، مک دونا، سارا کین، مری چیس و آرتور میلر بخوانید و بیشتر و بیشتر بیاموزید. همچنین در میان آثار نویسندگان ایرانی، خواندن نمایشنامه های «چوب بدستهای ورزیل» از غلامحسین ساعدی، «سه برخوانی» از بهرام بیضایی، «شیش و بش» از محمد چرمشیر و «زبان تمشک های وحشی» از نغمه ثمینه، می تواند شروع خوبی برای علاقه مندی شما به نمایشنامه ها باشد.
بسیاری از نمایشنامه های شاهکار قدیمی نیز که زبان سخت خوانی دارند، امروزه به زبان ساده تر و گاهی خلاصه تر بازنویسی شده اند؛ مانند نمایشنامۀ «آنتیگون» نوشتۀ ژان آنوی. این نمایشنامه های جدید، این امکان را به مخاطبان می دهند تا بتوانند از نویسندگان طراز اول تاریخ ادبیات نمایشی نیز، آثاری را به راحتی بخوانند. برای شروع مطالعۀ چنین آثاری، نمایشنامه های «تاجر ونیزی» و «رویای نیمه شب تابستانی» از شکسپیر، که در سبک کمدی رمانتیک و جزو شناخته شده ترین آثار ادبیات نمایشی جهان اند، پیشنهاد می شوند.
در انتها باید گفت که شما می توانید با مطالعۀ این آثار، سلیقۀ خود را محک بزنید و پس از آنکه از علاقه مندی خود به این گونۀ ادبی مطمئن شدید، شروع به مطالعه ژانرهای مختلف ادبیات نمایشی کنید.