بررسی و مقایسه تطبیقی ترجمه های مختلف رمان مرشد و مارگریتا (مارگاریتا)

«مرشد و مارگریتا» (مارگاریتا) مشهورترین و بهترین رمان نویسندۀ سرشناس روسی، میخائیل بولگاکوف است. او این کتاب را در بازۀ سال های 1928 تا 1940 و در زیر سایۀ سنگین حکومت دیکتاتوری شوروی نوشت. این اثر بزرگ تنها پس از مرگ نویسنده‌اش اجازۀ انتشار یافت و در سال 1966، نسخه‌ای سانسور‌شده از آن منتشر شد. تنها در سال 1969 بود که نسخه‌ای کامل از این رمان منتشر شد. در این مقاله تلاش کرده‌ایم تا شما را در انتخاب بهترین ترجمه کتاب مرشد و مارگاریتا یاری کنیم.

این کتاب، روایتی اعجاب انگیز، جادویی و پرهیجانی است از اوضاع حکومت روسیۀ کمونیستی و انتقاد از آن. مرشد و مارگریتا را می‌توان یک رمان درجه یک در زمینۀ ادبیات جریان سیال ذهن و رئالیسم جادویی دانست؛ رمانی که در آن شیطان و دار و دسته‌اش، به راحتی در میان انسان‌های عادی می‌آیند و به عجیب‌ترین کارها دست می‌زنند!

مرشد و مارگریتا با ترجمۀ عباس میلانی (نشر نو)

«عباس میلانی» یکی از مشهورترین مورخان تاریخی و پژوهشگران ایرانی است که در دانشگاه استنفورد مشغول به تدریس علوم سیاسی است. از او تاکنون آثار تالیفی و ترجمه شده متعددی منتشر شده است؛ از جمله کتاب های «معمای هویدا» و «تجدد و تجددستیزی در ایران».

ترجمۀ عباس میلانی از رمان «مرشد و مارگریتا»، قدیمی‌ترین ترجمۀ موجود از آن است که برای اولین بار، در سال 1362 منتشر شد. آقای میلانی این رمان را به صورت غیر مستقیم از زبان انگلیسی و فرانسوی به فارسی ترجمه کرده‌است. اگر در پی انتخاب و خواندن بهترین ترجمه کتاب مرشد و مارگاریتا هستید، این گزینه می‌تواند گزینه مناسبی برای شما باشد.

با توجه به سال ترجمۀ این نسخه، اولین موضوعی که مخاطب در حال خواندن این اثر با آن مواجه می‌شود، زبان قدیمی آن است. مترجم در برخی از موارد، از واژگانی نسبتا قدیمی برای معادل‌سازی‌ها استفاده کرده‌است که شاید برای مخاطب عام ناآشنا باشد.

خوشبختانه، از سال 1399 به بعد، ویراست دومی از سوی عباس میلانی از این رمان منتشر شده‌است که تغییرات مثبت بسیاری در آن لحاظ شده‌است. در این ویراست، متن کتاب علاوه بر کنترل شدن با جدیدترین ترجمه انگلیسی اثر، به یاری دو دوست مترجم، با متن روسی اثر نیز مقابله داده شده‌است و دقت ترجمۀ این ویراست بالاتر رفته‌است.

نثر این نسخه روان و شیواست و مترجم در ترجمۀ عبارات و انتقال لحن و سبک نویسنده، به خوبی عمل کرده‌است. در ابتدای کتاب مقدمه‌ای کوتاه و خواندنی از سوی مترجم برای این رمان دیده می‌شود و همچنین، مترجم پانوشت‌های متعدد و مفیدی در جهت فهم بهتر مخاطب از برخی عبارات رمان نوشته است (حدود 115 پانویس).

مرشد و مارگریتا با ترجمۀ پرویز شهدی (نشر مجید)

«پرویز شهدی» یکی از مترجمان معروف زبان فرانسه به فارسی است که ترجمۀ آثار متنوع و بزرگ در کارنامۀ ادبی او به چشم می‌خورد. از جملۀ این آثار می‌توان به ترجمۀ رمان‌های «سقوط» از آلبر کامو، «شرق بهشت» از جان اشتاین (استاین) بک و «جنایت و مکافات» از فئودور داستایفسکی اشاره کرد.

ترجمۀ پرویز شهدی از رمان «مرشد و مارگریتا»، نسبت به ویراست اول ترجمۀ عباس میلانی، به مراتب جدیدتر است و تاریخ اولین چاپ آن، به سال 1395 بر می‌گردد. پرویز شهدی نیز این رمان را به صورت غیرمستقیم و از زبان فرانسه به فارسی ترجمه کرده‌است.

اولین نکته‌ای که با خواندن ترجمۀ پرویز شهدی از مرشد و مارگاریتا به چشم می‌خورد این است که در این ترجمه، زبان ترجمه از نظر ادبی تا حدی غنی‌تر است و مترجم، تا حد امکان از واژگان پارسی استفاده کرده‌است. آقای شهدی در ترجمۀ این اثر سبکی آزادتر را برگزیده‌است و با توجه به ترجمۀ غیر مستقیم ایشان، در بسیاری از موارد شاهد فاصله‌گرفتن مترجم از قلم نویسنده می‌باشیم.

علارغم تفاوت‌ها در نثر این ترجمه نسبت به ترجمه‌های مستقیم و متن انگلیسی این اثر، انتقال مفهوم به خوبی صورت گرفته‌است. در ابتدای کتاب مقدمه‌ای کوتاه و خواندنی از سوی مترجم برای برای این داستان به چشم می‌خورد. تعداد پانویس‌های این نسخه به مراتب کمتر از ترجمۀ آقای میلانی است (حدود 15 پانویس). اما هر دوی این دو اثر را می‌توانیم بهترین ترجمه کتاب مرشد و مارگاریتا بدانیم.

خرید کتاب: مرشد و مارگریتا

مرشد و مارگاریتا با ترجمۀ بهمن فرزانه (نشر امیرکبیر)

«بهمن فرزانه» از جمله مترجمین پرکار و باسابقۀ ایرانی بود که تسلط کامل بر زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی و اسپانیایی داشت. از جمله آثار مشهور ترجمه شده توسط وی می‌توان به رمان‌های «عشق در زمان وبا» و «صد سال تنهایی» از گابریل گارسیا مارکز و «راز جنگل پیر» از دینو بوتزاتی اشاره کرد.

برای آشنایی بیشتر با آثار ترجمه‌شده توسط بهمن فرزانه می‌توانید مقالۀ «بهترین کتاب های ترجمه شده توسط بهمن فرزانه» را، مطالعه فرمایید. اولین چاپ ترجمه بهمن فرزانه از رمان «مرشد و مارگاریتا» در سال 1396 منتشر شده‌است. این نسخه نیز مانند دو ترجمه پیشین، به صورت غیرمستقیم و از زبان انگلیسی به فارسی ترجمه شده‌است.

این ترجمه از دقت و روانی خوبی برخوردار است اما مترجم، برای ساده‌تر شدن متن، ترجیح داده‌است از معادل های فارسی‌شده به جای برخی واژگان و عبارات متن اصلی استفاده‌کنند. به عنوان مثال آقای فرزانه واژۀ «اسکیزوفرنی» یا «شیزوفرنی» را، که عنوان فصل 6ام رمان نیز می‌باشد، با واژه فارسی «جنون» جایگزین کرده است. این موضوع می‌تواند بنا بر سلیقۀ مخاطب یک نکته منفی یا مثبت این نسخه از ترجمه باشد.

با توجه به غیرمستقیم‌بودن ترجمه، لحن و سبک نویسنده تا حد خوبی منتقل شده‌است و فقط در برخی موارد شاهد انحرافاتی جزئی از قلم نویسنده هستیم. در این ترجمه هیچگونه مقدمه، موخره یا تحلیلی به چشم نمی‌خورد و تعداد پانویسی‌ها، با توجه به ساده‌سازی‌های متن توسط مترجم، کم تعداد می‌باشد (23 پانویس).

مرشد و مارگریتا با ترجمۀ حمیدرضا آتش بر آب (نشر کتاب پارسه)

«حمیدرضا آتش بر آب»، از جمله مترجمین جوان و خوش‌نام زبان روسی به فارسی است. او مدرک تحصیلی خود را از دانشگاه مسکو اخذ کرده‌است و تاکنون، ترجمۀ آثار روس‌زبان بزرگی را در کارنامۀ ادبی خود گنجانده‌است. از جملۀ این آثار می‌توان به رمان‌های «جنایت و مکافات» از فئودور داستایفسکی و «یادداشت های شیطان» از لیانید آندری یف اشاره‌کرد.

برای آشنایی بیشتر با آثار ترجمه شده توسط این مترجم می‌توانید مقالۀ «بهترین کتاب های ترجمه شده توسط حمیدرضا اتش بر آب» را، مطالعه فرمایید. ترجمۀ آقای آتش بر آب از رمان «مرشد و مارگریتا»، یکی از جدیدترین ترجمه‌های موجود از آن در بازار نشر ایران است که اولین چاپ آن، در سال 1399 منتشر شده‌است.

حمیدرضا آتش بر آب این رمان را به صورت مستقیم از زبان روسی به فارسی ترجمه کرده‌است. در واقع، ترجمۀ آقای آتش بر آب از رمان مرشد و مارگریتا، اولین ترجمۀ مستقیم و معتبر از این رمان بزرگ روسی در بازار کتاب ایران است.

با توجه به سوابق و تحصیلات حمیدرضا آتش بر آب، مخاطب این نسخه از مرشد و مارگریتا با متنی منسجم و روان طرف است که از دقت و میزان امانتداری بالایی برخوردار است. مترجم از معادل‌سازی‌هایی با لحن و سبک متناسب و جذاب در زبان فارسی، برای ترجمۀ اصطلاحات و عبارات راوی داستان، استفاده کرده‌است.

در واقع، سبک و لحن نویسنده در قسمت‌های مختلف کتاب و در قبال شخصیت‌های مختلف روایت، به خوبی منتقل شده است. این نسخه از ترجمه دارای زبانی ساده و کاملا امروزی است که خواندن آن برای مخاطب عام راحت‌تر است. در این نسخه هیچگونه پانویس، مقدمه یا موخره‌ای به چشم نمی‌خورد. این موضوع، بهترین ترجمه کتاب مرشد و مارگاریتا را برای خواننده دشوار کرده است.

قسمت هایی از متن چهار ترجمه کتاب مرشد و مارگاریتا

«جیغ‌های عصبی زنان و صدای آژیرهای پلیس فرو نشست. دو آمبولانس به حرکت درآمد؛ یکی بدن و سرِ از تن جدا‌شده را به مرده شوخانه می‌برد و دومی راننده زیبای قطار را با خود می‌برد که خرده‌های شیشه مجروحش کرده بود. رفتگران خیابان، با لباس کارهای سفید، شیشه‌های شکسته را جارو می‌کردند و بر لخته‌های خونی که جمع شده‌بود شن می‌پاشیدند.» از ترجمۀ عباس میلانی.

«فريادهای عصبی زن‌ها و سوت‌های گوشخراش پليس خاموش شدند. دو آمبولانس، يكی بدن بدون سر برليوز و سرش را و ديگری رانندۀ زيبای قطار را كه بر اثر شكستن شيشه‌ها زخمی شده‌بود، به طرف بيمارستان بردند، روی بركه‌های خونی هم كه تشكيل شده بود ماسه ريختند.» از ترجمۀ پرویز شهدی.

«فریادهای دیوانه زنان و صدای کرکننده سوت پلیس‌ها فرو نشست. دو آمبولانس یکی جسد بدون سر و سر را به سردخانه برد و دیگری رانندۀ خوشگل تراموای را که با خرده‌های شیشه مجروح شده‌بود، حمل کرد. چند نفر رفتگر که پیشبندهای سفیدرنگی بسته‌بودند، خرده‌شیشه‌ها را جارو می‌کردند و روی خون ماسه می‌ریختند.» از ترجمۀ بهمن فرزانه.

«جیغ و داد آشفته و عصبی زن‌ها که فرو نشست و آژیر هشدار و سوت خطر پلیس که قطع شد، دو آمبولانس از صحنه خارج شدند، یکی، با بدن بدون سر و خود سر، که به سردخانه می‌رفت و، دیگری، با رانندۀ خوشگل تراموا که دست و بالش را با شیشه بریده بود. سرایدارها با پیشبندهای سفید خرده‎شیشه‌ها را جمع‌کردند و روی حوضچه‌های خون ماسه می‌ریختند.» از ترجمۀ حمیدرضا آتش بر آب.