گزارش به نسل بی سن فردا
«رضا براهنی»، نویسنده، شاعر، منتقد ادبی و فعالی سیاسی دوران معاصر است. این نویسنده یکی از اعضای هیئت موسس کانون نویسندگان ایران نیز به شمار می آمد. او که در میان سال های 1314 تا 1401 زیسته بود، توانست با نوشته های خود تأثیرات گوناگونی در حوزه ادبیات معاصر ایران، چه مباحث عملی و چه مباحث ذوقی، از خود به جای بگذارد.
شهر تبریز محل تولد رضا براهنی بود. او کودکی آسانی را سپری نکرد و تا دوران دبیرستان، به علت فقر خانواده مجبور بود در کنار تدریس کار هم بکند. او بعد از دوران تحصیل عمومی، وارد دانشگاه تبریز شد و در سن بیست و دوسالگی توانست مدرک زبان و ادبیات انگلیسی خود را از این دانشگاه دریافت کند.
در همین دوران بود که براهنی تصمیم گرفت برای ادامه تحصیل به کشور ترکیه سفر کند. بعد از بازگشتش از این کشور در سال 1343، توانست با سمت استادیاری در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران به تدریس بپردازد. گفتنی است که او در سال های بعد ارتقاهایی هم گرفت و در نهایت با سمت دانشیاری به تدریس پرداخت.
اگر بخواهیم به آثاری که به قلم رضا براهنی نوشته شده است بپردازیم، درست آن است که در آغاز آثار او را به چند دسته تقسیم کنیم. از رضا براهنی اشعار، رمان ها، مقالات و کتاب هایی در زمینه نقد ادبی به جای مانده است.
کتاب هایی چون «مصیبتی زیر آفتاب»، «گل بر گستره ماه»، «اسماعیل»، «آهوان باغ»، «جنگل و شهر»، «غم های بزرگ»، «بیا کنار پنجره»، «نقاب ها و بندها» و… از جمله اشعار او هستند که از سال های 1341 تا 1366 به چاپ رسیده اند.
از میان رمان های او می توان به آثاری چون موارد زیر اشاره کرد:
آثاری هم که در زمینۀ نقد ادبی نوشته شده اند به شرح زیر هستند:
اما آموزش و تدریس در دانشگاه تنها فعالیت رضا براهنی نبود. او همزمان با این کار، کارگاهای نقد، قصه نویسی و شعر نیز برگزار می کرد. تعدادی از شاگردان این کارگاه ها بعدها به شخصیت های مهمی تبدیل شدند که از میان آنان می توان به «رزا جمالی»، «سید علیرضا میرعلینقی» و «هوشیار انصاری» فر اشاره کرد.
پر واضح و مبرهن است که برگزاری چنین کارگاه ها و کلاس هایی در آن دوره توانست جریانی را شکل بدهد که در دهه هفتاد شمسی قابل بررسی است. فعالیت دیگری که اوقات براهنی را به خود اختصاص می داد، کار روزنامه نگاری بود. او حتی در سال 1356، بعد از سفرش به آمریکا، برندۀ جایزۀ بهترین روزنامه نگار حقوق انسانی نیز شد.
براهنی از جمله نویسندگانی بود که امروزه به آنان چپ گرا گفته می شود. وی در دوره ای نیز عضو حزب کارگران سوسیالیست بود. این نهاد توانسته بود در خارج از ایران تأثیرات بسیار مهمی برای فشار بین المللی به رژیم غاصب پهلوی ایجاد کند. او نیز مانند سایر چپ گرایان از انقلاب و رهبر آن حمایت می کرد.
یکی دیگر از حوزه هایی که فعالیت در آن به رضا براهنی نسبت داده شد، طرفداری از مکتب پان ترکسیم بود که مکتبی تجزیه طلبانه است. به گفته خود براهنی او هیچ گاه علاقه ای به این فرقه ها نداشته و عشق و علاقه اش به ایران اجازه نمی دهد که حتی تکه ای از این خاک جدا شود.
رضا براهنی در سال 1395 جایزه چهره های شاخص شعر آوانگارد را دریافت کرد. او پیش از این در سال 1384 برنده جایزه ادبی یلدا به پاس یک عمر فعالیت فرهنگی در زمینه نقد ادبی شده بود.
این شاعر، نویسنده و منتقد ادبی معاصر، سرانجام در روز پنجم فروردین ماه سال 1401، در حالی از دنیا رفت که از مملکت خویش دور بود. براهنی در کانادا درگذشت و در بیستم فروردین ماه سال 1401 در آرامگاه الکین میلز در شمال تورنتو به خاک سپرده شد. خاک بر او خوش باد.
این کتاب همان طور که از نامش معلوم و مشخص است، از دو بخش تشکیل شده است. این اثر که برای اولین بار در سال 1374 به چاپ رسید، در بخش اولش به اشعاری از این شاعر پرداخته است و در بخش دوم، به بحث شاعری می پردازد. معروف است که رضا براهنی با نوشتن این بخش جریان شعر پست مدرن را در ایران مدرن پایه گذاری کرد.
رضا براهنی در این کتاب نقدی بر اندیشه ها و شعر شاعرانی چون «نیما یوشیج» و «شاملو» وارد می کند و با مطرح کردن نظریه ای جدید، می خواهد خود را از گیر و بندهای شعر کهن، شعر نیمایی و حتی شعر سپید رها کند. این اثر یکی از جنجالی ترین نوشته های براهنی و حتی یکی از جنجالی ترین نظریه های ادبی معاصر بود.
اثری که در حوزۀ رمان و داستان نویسی می توان به آن اشاره کرد، کتاب «رازهای سرزمین من» است که در سه جلد منتشر شده است. این اثر اولین بار در سال 1366 منتشر شد. رضا براهنی در این کتاب داستان بلندی را روایت می کند که موضوعاتی چون قدرت گرفتن حزب دموکرات آذربایجان، حضور مستشاران آمریکایی در ایران، کودتای 28 مرداد، فرار شاه و در آخر پیروزی انقلاب اسلامی را در بر می گیرد.
این قصه که با پیروی از آموزه های سبک رئالیسم جادویی نوشته شده است، شخصیت های متعددی دارد و هر شخصیتی یک فصل را روایت می کند. بنابراین خواننده با کنار هم قرار دادن پازل داستان این کتاب، با برخی وقایع مهم در تاریخ معاصر ایران آشنا می شود. «رازهای سرزمین من» یکی از موفق ترین آثار رضا براهنی است.
